Niezdobyta Twierdza Osowiec

Strategiczne znaczenie Osowca nabrało aktualności po wybudowaniu w 1873 roku linii kolejowej, która miała łączyć Królewiec z Odessą. Rosja musiała zatroszczyć się bezpieczeństwo północnej części Królestwa Polskiego, narażonej na uderzenie od strony Prus Wschodnich. Jej naturalnym sprzymierzeńcem były rozciągające się na długości kilkudziesięciu kilometrów bagna biebrzańskie. Z jedynym słabym punktem w Osowcu... Budowa twierdzy ruszyła w 1882 r. i trwała przez dziesięć kolejnych lat. Wieś, na miejscu której stanęły fortyfikacje, została przeniesiona ukazem carskim o dwa kilometry na północ.

Twierdza – otoczona wałami, fosami i kanałami – wyrosła z cegieł i kamieni. Betonowe przykrycie zyskała podczas modernizacji przeprowadzonej na początku XX wieku. Stan wojenny po raz pierwszy ogłosili w niej Rosjanie 25 lipca 1914 r. Trzykrotnie odpierała niemieckie ataki wytrzymując ostrzał prowadzony z najcięższych dział kolejowych. W sierpniu 1915 r. na jej przedpolu wrogie wojska użyły gazu bojowego (chloru). Straty wśród obrońców były dotkliwe, ale twierdza pozostała niezdobyta. Rosjanie opuścili fortyfikacje po kilku dniach, kiedy sytuacja na wszystkich frontach była dla nich wielce niekorzystna. Niemcy ewakuowali się stąd cztery lata później. We wrześniu 1939 r., mając w pamięci wydarzenia I wojny światowej, nie atakowali Osowca. Przełamali polską obronę w rejonie Wizny. Na mocy paktu Ribbentrop – Mołotow jeszcze w tym samym miesiącu twierdzę zajęła Armia Czerwona. Wojska niemieckie zajęły ją ponownie w czerwcu 1941 r. Najdłużej, do stycznia 1945 r., w ich rękach pozostawał położony na prawym brzegu Biebrzy Fort II (Zarzeczny).

W pierwszych latach powojennych w Twierdzy Osowiec nie było wojska. Stacjonująca do dziś w Forcie I i III jednostka powstała tutaj w 1953 r. Fortem Centralnym dzieli się z Osowieckim Towarzystwem Fortyfikacyjnym i turystami od 1998 r., kiedy cała twierdza została wpisana do rejestru zabytków. Warto też wspomnieć, że fosy otaczające Fort I stały się w czasach powojennych kolebką naszych bobrów. Gatunek całkowicie wytępiony na polskich ziemiach jeszcze w XIX wieku, odrodził się po wypuszczeniu na wolność kilku par sprowadzonych z Białorusi. Spod osowieckiej twierdzy urodzone tutaj bobry zawędrowały dolinami rzek w inne rejony Polski.

Zwiedzanie

Fort I (Centralny) i Fort III (Szwedzki) są własnością wojska. Staraniem Osowieckiego Towarzystwa Fortyfikacyjnego w Forcie Centralnym działa Muzeum Twierdzy Osowiec, prowadzi tędy także kilka tras turystycznych, które razem z podziemiami, które zamieszkują nietoperze, mają ok. 33 km długości. Zwiedzanie twierdzy trwa od 2 do 9 godzin.

Osowieckie Towarzystwo Fortyfikacyjne Osowiec-Twierdza, 19 -110 Goniądz, tel. 600 941 954. Zwiedzanie Muzeum Twierdzy Osowiec i Fortu I (w grupach, z przewodnikiem): w lipcu i sierpniu codziennie od godz. 10.00 do 15.30. W pozostałych miesiącach na zwiedzanie należy umawiać się telefonicznie.

Fort IV (Nowy) należy do Biebrzańskiego Parku Narodowego. Przez ufortyfikowane tereny biegnie ścieżka edukacyjna „Wokół Fortu IV Twierdzy Osowiec”. Można ją zwiedzać po wykupieniu karty wstępu do parku.

Fort II (Zarzeczny) należy do Starostwa Powiatowego w Mońkach. Zwiedzanie obiektu jest zabronione ze względu na zły stan techniczny.