Nasza Loteria NaM - pasek na kartach artykułów

Cmentarz ewangelicko–augsburski w Białymstoku. Zapomniana, zaniedbana nekropolia niedaleko centrum miasta. Zobacz jak wygląda dzisiaj

Piotr Łozowik
Piotr Łozowik
Ewangelickie lapidarium
Ewangelickie lapidarium Piotr Łozowik
Zaniedbany, zaśmiecony i zapomniany cmentarz protestancki znajduje się w Białymstoku niedaleko centrum miasta. Pochodząca z XIX w. nekropolia o mało nie została zniszczona. Na szczęście w latach 80-tych zdecydowano o jej przebudowie i utworzeniu lapidarium. Dzięki temu do dziś możemy zobaczyć tam np. nagrobki znanych niemieckich fabrykantów związanych ze stolicą Podlasia.

Taki był cmentarz ewangelicko – augsburskie w Białymstoku

Białostocki cmentarz ewangelicko – augsburski założony został około 1890 r. Była to druga nekropolia gdzie chowano osoby tego wyznania. Zajmowała ona wówczas obszar ponad 5 hektarów i była miejscem spoczynku wielu pokoleń protestantów. Cmentarz zlokalizowano przy skrzyżowaniu obecnej ulicy Wasilkowskiej i 27 Lipca. Miał on kształt wydłużonego prostokąta, którego krótszy bok przylegał bezpośrednio do ul. Wasilkowskiej. Przy niej znajdowało się główne wejście na cmentarz oraz nie zachowane: kaplica i dom stróża. Prostopadle do ulicy przebiegała zachowana do dziś aleja wysadzana wiekowymi drzewami:

  • dębami,
  • klonami ,
  • kasztanowcami.

Zobacz jak wygląda ewangelickie lapidarium w Białymstoku:

We wschodniej części cmentarza znajdowała się kwatera żołnierzy z I wojny światowej z 210 mogiłami. Głównym jej akcentem było mauzoleum murowane z cegły. Od II wojny światowej cmentarz, nieczynny i nie użytkowany, uległ postępującej dewastacji. Największe zniszczenie i częściową jego likwidację spowodowało zbudowanie osiedla mieszkaniowego.

Niszczejący cmentarz w 1980 r. posiadał jeszcze nagrobki z lat 1895-1930, z sygnaturami ich autorów. Byli to:

  • J. Mentzel, J. Rudnicki oraz P. Plecki z Warszawy
  • J. Dobrogost, F. Hanelt z Białegostoku
  • Alfred Riebiger z Łodzi
  • W. Koczan z Grodna

Niektóre nagrobki znajdowały się w pierwotnych miejscach, otoczone kutymi metalowymi ogrodzeniami. W 1980 r. zinwentaryzowano 38 metalowych kutych ogrodzeń w formie ozdobnych krat, z których do dziś pozostał w zasadzie tylko parę w złym stanie. W najbardziej eksponowanym miejscu cmentarza znajdował się grobowiec rodziny Hasbachów, w centralnej jego części umieszczony był wysoki krzyż na cokole, wykonany z czarnego granitu.

Tu również znajdowały się groby innych rodzin przemysłowców, m.in.

  • Adolfa Flakera
  • Dory Commichou
  • rodziny Buchholtzów z Supraśla
Stary cmentarz ewangelicki niszczeje
Stary cmentarz ewangelicki niszczeje Piotr Łozowik

Skąd w Białymstoku wzięli się protestanci?

  • Historia pierwszych mieszkańców Białegostoku pochodzenia niemieckiego, wyznania protestanckiego sięga czasów Jana Klemensa Branickiego, który sprowadził rzemieślników z Niemiec, głównie Saksonii. Osiedlili się oni wokół dzisiejszej ulicy Warszawskiej tworząc dzielnicę Kleindorf.
  • W latach 1795-1807 (po III zaborze) Białystok był siedzibą departamentu w tzw. Prusach Nowowschodnich. Wtedy osiedliła się tu kadra urzędnicza i administracja.
  • Po wprowadzeniu w 1831 r. granicy celnej między Rosją a Królestwem Polskim przybyło wielu fabrykantów, robotników i rzemieślników z Niemiec. Szczyt liczebności tutejszej społeczności luterańskiej przypadł na II połowę XIX w, kiedy to parafia skupiała ponad 5 tys. wiernych.
  • Na pocz. XX w. zanotowano spadek liczby protestantów, tendencja ta postępowała po wybuchu I wojny światowej. W okresie międzywojennym liczba wiernych kościoła reformowanego w Białymstoku liczyła około 1,5 tys. Kres tej społeczności położył okres II wojny światowej, kiedy to zdecydowana większość białostockich ewangelików wyjechała do Niemiec.

Zobacz co powstało na miejscu starego cmentarza ewangelickiego
na Rynku Siennym

Pierwsza parafia ewangelicka i jej historia

Pierwszą parafię ewangelicką założono w 1796 r., a pierwszy kościół zbudowano w 1829 r. przy ul. Warszawskiej. Następny, murowany powstał w miejscu starego w latach 1909-1912 (stoi do dziś jako kościół parafialny, rzymskokatolicki pw. św. Wojciecha). Wspólnota założyła cmentarz przy ul. Suraskiej. W k. XIX w. cmentarz zamknięto. Spowodowane to było przeznaczeniem na targowisko miejskie. Nowa nekropolia powstała u zbiegu ulic: Wasilkowskiej i 27 Lipca.

Lapidarium ewangelickie w Białymstoku

Wraz ze zniknięciem protestantów z Białegostoku, "nowy cmentarz" popadał w zapomnienie, powstające w latach 70- tych na Wygodzie osiedle zajmowało uświęcony niegdyś teren. Nekropolia popadała w ruinę i zapomnienie. W 1989 roku zapadła decyzja o jego likwidacji, wstrzymana po protestach okolicznych mieszkańców i głównego konserwatora zabytków. W latach 1994-1996 na części pozostałego cmentarza utworzono Lapidarium cmentarza ewangelicko- augsburskiego. Koncepcja zakładała pozostawienie w pierwotnym miejscu najmniej zniszczonych kwater. Do prac nad utworzeniem lapidarium wg proj. mgr in Ż. arch. Henryka Toczydłowskiego przystąpiono w lipcu 1994. Inwestorem tego przedsięwzięcia był Urząd Miejski w Białymstoku, a wykonawcą prac plastyczno-aranżacyjnych artysta rzeźbiarz Jerzy Grygorczuk.

Zobacz jak wygląda najmniejszy cmentarz w Białymstoku. Zapomniana ewangelicka nekropolia na obrzeżach miasta

Głównym elementem lapidarium stał się mur uskokowy o zróżnicowanych poziomach wysokości z wkomponowanymi elementami nagrobków. Część z nich pochodziła ze zwałowisk znajdujących się na terenie cmentarza, niektóre odzyskano dzięki ich przechowaniu na terenie cmentarza miejskiego. Wejście na teren lapidarium utworzono w sąsiedztwie mauzoleum żołnierzy z I wojny światowej. W latach 1994-1995 wykonano 120 metrów muru, w który wkomponowano 262 elementy nagrobków w różnym stanie zachowania. Zostały one wmurowane tak, aby można je było oglądać z obu stron. Jedynie krzyż pochodzący z grobowca Hasbachów wyeksponowano na szczycie wzgórza. Stanowi on dominantę tej części cmentarza.

W głębi krzyż z nazwiskiem Hasbach
W głębi krzyż z nazwiskiem Hasbach Piotr Łozowik

Lapidarium - cmentarz położony obecnie wśród miejskiej zabudowy jest zespołem o wysokich walorach kulturowych i przyrodniczych. Znajdujący się tam piękny stary drzewostan. Całość tworzy zwartą grupę zieleni, wyróżniającą się w tej części miasta. Niestety cmentarz jest w nienajlepszej kondycji, a przez mieszkańców jest często traktowany jako szalet, miejsce libacji czy spacerniak dla czworonogów. Znajduje się przy ulicy Generała Stanisława Sosabowskiego.

Przypomnijmy, że Kościół Ewangelicko-Augsburski w Rzeczypospolitej Polskiej to najstarszy i największy Kościół ewangelicki (protestancki) w Polsce i obecnie jedyny Kościół luterański w Rzeczypospolitej Polskiej.

źródło: m.in. na podstawie tekstu Małgorzaty Pawluczuk "Lapidarium cmentarza ewangelickiego w Białymstoku" z "Biuletynu Konserwatorskiego Województwa Białostockiego" 1996, s. 89-92

emisja bez ograniczeń wiekowych
Wideo

Dziennik Zachodni / Wielki Piątek

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!

Polecane oferty

Materiały promocyjne partnera

Materiał oryginalny: Cmentarz ewangelicko–augsburski w Białymstoku. Zapomniana, zaniedbana nekropolia niedaleko centrum miasta. Zobacz jak wygląda dzisiaj - Kurier Poranny

Wróć na bialystok.naszemiasto.pl Nasze Miasto